هر ساله روز دوم اسفند برابر با ۲۱ فوریه، روز جهانی زبان مادری در سراسر جهان جشن گرفته می‌شود.
نامگذاری این روز به عنوان «روز زبان مادری»، به مبارزه‌ی دانشجویان بنگلادش برای دفاع از زبان بنگالی در سال ۱۹۵۲ میلادی برمی‌گردد که بعدها منجر به استقلال بنگلادش از پاکستان شد.
بعدها بنگلادش از سازمان یونسکو در سازمان ملل خواست تا روز ۲۱ فوریه ( دوم اسفند) را روز جهانی زبان مادری نامگذاری کند، امری که با استقبال روبرو شد و از سال ۲۰۰۰ میلادی در بیشتر کشورها این روز گرامی داشته می‌شود.
«منشور زبان مادری یونسکو» مصوب ۱۹۹۶ میلادی، حقوق زبانی را به این صورت تعریف کرده است: «همه دانش‌آموزان باید تحصیلات رسمی خود را به زبان مادری آغاز کنند، و دولت‌ها موظفند که تسهیلات آموزش به زبان مادری را فراهم کنند».
بر اساس آمار یونسکو نزدیک بیش از ۶ هزار زبان در دنیا شناخته شده‌اند، ولی با توجه به سیاست‌های برخی دولت‌ها تعدادی از این زبان‌ها در معرض خطر نابودی قرار دارند.
روز زبان مادری در ایران نیز از آنجا که اصل ۱۵ قانون اساسی مبنی بر تدریس زبانهای مختلف موجود در ایران در کنار فارسی، زبان رسمی کشور هنوز اجرایی نشده، دارای اهمیت ویژه‌ای است. غیر از زبان فارسی، مردم مناطق مختلف در ایران به زبانهای آذری، کُردی، عربی، ترکمنی، بلوچی و… تکلم می‌کنند.
حسن روحانی در تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری سال 92 در بیانیه ای وعده هایی را مطرح کرد که از جمله آنها اجرای اصل 15 قانون اساسی بود.
این اصل می گوید: ” زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد ولی استفاده از زبانهای محلی و قومی در مطبوعات و رسانه های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است.”
با وجود وعده صریح روحانی اما این وعده تاکنون رنگ عمل به خود ندیده است و شاید گفت فراموش شده. این در حالی است که براساس تاکید قانون اساسی و مقررات بین المللی، آموزش زبان مادری، یک حق است و دولت موظف به اجرای آن است.
با این حال فعالان کارزار در حوزه زبانهای مادری در ایران، این روز را به فرصتی برای اطلاع‌رسانی در این خصوص و نیز درخواست از دولت جهت اجرای اصل ۱۵ قانون اساسی تبدیل می‌کنند.
به گزارش هایی که هر ساله بدست ما می رسد، با تمام محدودیت ها، در اغلب شهرها و روستاهای آذربایجان توسط فعالان سیاسی و مدنی روز زبانی مادری برگزار می شود. تشکل های دانشجویی و فرهنگیان درگرامیداشت این روز با بر پایی همایش و سمینار با شرکت نمایندگان همه خلق های ساکن کشور ابتکار عمل را در دست دارند.
برای اولین بار در ایران، دولت خود مختار آذربایجان حق استفاده از زبان مادری را در آموزش و ادارات دولتی اجرا کرد. در اصل سوم بیانیه 12 شهریور1324 چنین آمده است: در مدارس آذربايجان تا کلاس سوم تدريس فقط به زبان (ترکی) آذربايجانی خواهد بود. از آن ببعد زبان فارسی بعنوان زبان دولتی توام با زبان آذربايجانی تدريس خواهد شد. تشکيل دانشگاه ملی در آذربايجان يکی از مقاصد اساسی فرقه دموکرات است٠
روزی که رژیم پهلوی و حامیان خارجی اش اوج ضدیت خود را با سنن و فرهنگ آذربایجان نشان دادند. پس از سرکوب خونین دولت ملی آذربایجان در تمام شهرها و روستاهای آذربایجان جشن کتاب سوزی راه انداختند. تمام کتاب های درسی و دیگر آثاری که حکومت ملی آذربایجان به زبان ترکی آذری به چاپ رسانده بود، به آتش کشیدند.
در شهر تبريز، كتابسوزي در چندين نقطه از جمله میدان ساعت و ميدان شهرداري تبريز؛ دانشسراي اين شهر و در بسياري از مدارس انجام شد. به گفته شاهدان عيني که برخي از آنها اکنون نيز در قید حیات اند كودكان و دانش آموزان دبستاني را به صف كرده و آنها را مجبور مي کردند تا جهت کسب اجازه براي ادامه تحصيل، با تشکیل صفهای متعدد منتهی به تلهاي آتش، کتابهاي درسي دریافتی خود از مدارس را که به زبان تركي بودند و مخصوصا كتاب درسي “آناديلي” (زبان مادري) را “زنده باد شاه” گويان و با دست خود در آتش اندازند. بسیاری از کودکان به دلیل امتناع از به آتش انداختن كتب درسي خود به شدت مضروب گرديدند و یا آتش در کف دستانشان گذاشته شد.
اين كتابسوزي در آنچنان مقياس وسيعي انجام گرفت كه ستونهای غلیظ دود ناشی از سوزانيدن كتب و مكتوبات تركي برای ساعتها از همه جای اين شهر بزرگ قابل رویت بود. در همان روز در میدان دانشسرای تبریز تعدادي از جوانان آذری را به دار آویخته و بنا بر برخي از شنیده ها چند معلم را زنده زنده در آتش سوزاندند. در شهرهاي تبریز، ارومیه، زنجان و اردبیل و … منازل بسياري از روشنفکران و مبارزان به دلیل مخالفت با تحویل کتابهای ترکی همراه با اعضای خانواده هایشان به آتش کشیده شد. در تبريز همزمان با فاجعه كتابسوزي، دانشگاه تازه تاسيس شده آذربايجان از سوي نيروهاي اشغالگر تخريب گرديد.
جشن كتاب‌سوزان پس از ٢٦ آذر نيز به مدت چندين روز ادامه يافت. دولت مرکزی به منظور ريشه كن كردن استفاده از زبان ترکی آذری، چاپخانه هایی که این کتاب ها را چاپ کرده بودند، مهر و موم كرد و آموزش و تحصيل به زبان تركی آذری در مدارس را ممنوع اعلام نمود. با توزیع کتاب های درسی فارسی، تدریس به زبان فارسی را اجباری کرد.
اهمیت زبان مادری در این سخن “نلسون ماندلا” بیشتر آشکار می شود که می گوید: “اگر با یک انسان به زبانی که آن را می فهمد سخن بگویید، سخن شما به مغزش راه خواهد یافت. اما اگر با انسانی به زبان مادری اش سخن بگویید، آن سخن به قلب او نفوذ خواهد کرد.”
